Gegevens

In de jaren ’70 maakte Rwanda een voorspoedige economische ontwikkeling door. Vanaf midden jaren ’80 stagneerde de groei en ontstonden maatschappelijke en politieke spanningen. De roep om hervormingen en afschaffing van het eenpartijstelsel nam toe. Intussen was de Tutsi-gemeenschap in ballingschap het recht op terugkeer en deling van de macht gaan eisen. Toen Habyarimana geen concessies deed viel, in 1990, de door Tutsi’s gedomineerde guerrillagroep ‘Rwandan Patriottic Front’ (RPF) het land vanuit Uganda binnen. Zij bezetten een deel van het noorden en oosten van Rwanda; bijna een miljoen burgers werd binnenslands ontheemd.

In 1991 werd, mede onder internationale druk, het meerpartijenstelsel ingevoerd. Een transitieregering werd ingesteld, die onderhandelingen met het RPF ging voeren. Dat leidde in 1993 tot het Akkoord van Arusha, dat voorzag in de terugkeer van de Tutsi-ballingen, deling van de macht en integratie van het RPF in de Rwandese strijdkrachten.

De VN zette 2500 manschappen in ter bewaking van de implementatie van het Akkoord.

Uitvoering van ‘Arusha’ werd evenwel door elementen binnen de MRND en extremistische Hutu-partijen gesaboteerd. Op 6 april 1994 werd het vliegtuig van Habyarimana neergeschoten. In de daaropvolgende politieke chaos legden de Hutu-extremisten en hun milities (‘interahamwe’) hun geplande genocide op Tutsi’s (en gematigde Hutu’s) ten uitvoer. In minder dan 4 maanden kostte dat het leven aan ongeveer 900.000 mensen.

De VN-macht greep ten tijde van de zuiveringen niet in en werd zelfs grotendeels teruggetrokken. Terwijl het RPF het land veroverde (juli 1994, val van Kigali) stelde het optreden van een Franse militaire interventiemacht in de ‘Zone Turquoise’  de ‘Forces Armees Rwandaises’ (FAR; rwandese leger/uitvoerders genocide) in staat om naar het voormalige Zaire  te ontkomen. Twee miljoen Hutu’s vluchtten naar Zaire, Tanzania en Burundi. De terugkeer naar Rwanda van de Tutsi-ballingen kwam op gang.

Het RPF zag zich voor enorme problemen gesteld: de welhaast totale ineenstorting van het overheidsapparaat, de geruïneerde economie en het onoplosbare probleem van de vele van genocide verdachte personen. De veronderstelling dat de situatie na een transitieperiode van vijf jaar zou kunnen zijn genormaliseerd bleek illusoir, vooral vanwege de militaire dreiging aan de westgrens. De vluchtelingenkampen in Zaire werden beheerst door de voormalige FAR en de milities, die er geen geheim van maakten te willen terugkeren om de genocide te voltooien. Toen de internationale gemeenschap aan die dreiging geen einde maakte greep Kigali in. Via steun aan de ‘Banyamulenge’ (Zairese Tutsi’s die in oostelijk Zaire waren onderworpen aan etnische zuivering) werden de vluchtelingenkampen onder de voet gelopen. Honderdduizenden Hutu’s keerden noodgedwongen naar Rwanda terug. De harde kern van de gewapende elementen vluchtte de oerwouden in en bleef een bedreiging. Ook uit Tanzania keerden de (half miljoen) vluchtelingen terug.

De door Rwanda gesteunde ‘Banyamulenge’ opstand leidde medio 1997 tot de val van het Mobutu-regime en het aan de macht komen van Laurent-Desire Kabila in de herdoopte Democratische Republiek Congo. Het Rwandese leger speelde daarbij een sleutelrol en had aanvankelijk grote invloed op de nieuwe Congolese regering. In 1998 besloot Kabila deze invloed in te perken en eiste het vertrek van de RPA uit de DRC. Bovendien stelde Kabila de ‘forces genocidaires’ in staat om vanaf Congolees grondgebied in Rwanda te infiltreren en daar op grote schaal terreur te zaaien. Tienduizenden burgers in de noordwestelijke provincies verloren het leven door moordaanslagen en hardhandige legeroperaties.

In augustus 1998 brak opnieuw een door Rwanda (en Uganda) gesteunde rebellenopstand uit. Ditmaal intervenieerden Zimbabwe, Angola en Namibië aan de zijde van Kinshasa. Een militaire patstelling ontstond. Medio 1999 werd te Lusaka een vredesakkoord gesloten, maar ondanks het daarin overeengekomen staakt-het-vuren gingen de vijandelijkheden nog door. President Kabila drong slechts aan op de onmiddellijke terugtrekking van Ugandese en Rwandese troepen van Congolese bodem, maar gaf overigens geen medewerking aan de uitvoering van het Lusaka akkoord op het vlak van ontwapening van Hutu milities, de inzet van VN troepen (MONUC) en het organiseren van een inter-Congolese dialoog over democratisering in de DRC.

Na de moord op president Laurent Kabila in januari 2001 en het aantreden van diens zoon Joseph Kabila leek het Lusaka vredesproces een nieuw elan te krijgen. Een fundamenteel veiligheidsprobleem voor Rwanda bleef evenwel ook in 2001 onopgelost, te weten de dreiging van ex-FAR en interahamwe. Rwanda is van mening dat de dreiging pas zal verdwijnen wanneer de bevoorrading van ex-FAR en interahamwe door de regering in Kinshasa en Zimbabwe wordt gestaakt en daarbij tevens beide groepen worden ontwapend en gedemobiliseerd.

Door de inzet van troepen in de DRC was de veiligheid in Rwanda zelf sinds 1998 weliswaar toegenomen, maar een aanval van ongeveer 5000 ex-FAR en interahamwe in mei / juni 2001 op het noordwesten van Rwanda toonde opnieuw aan dat zij nog steeds een reëel gevaar voor de Rwandese veiligheid vormen. De aanval kon door de RPA worden afgeslagen doordat de overwegend Hutu bevolking in dit gebied voor het eerst geen steun aan de infiltranten gaf. Gevangen genomen strijders zijn in Rwanda goed behandeld en na een aanpassingsperiode in de gelegenheid gesteld terug te keren naar de plaats in Rwanda waar zij oorspronkelijk vandaan kwamen. Onderhandelingen tussen de DRC  en Rwanda leidden op 30 juli 2002 tot het Pretoria-akkoord. In dit akkoord werden de afspraken uit het Lusaka-akkoord, zoals de ontwapening van de ‘negative forces’ (ex FAR/Interahamwe) en de terugtrekking door Rwanda van zijn troepen uit de DRC bevestigd. Aan deze afspraken werd een tijdspad voor uitvoering toegevoegd. In oktober 2002 trok het Rwandese leger zich terug uit de DRC. De ontwapening van de ex-Far/interahamwe kwam echter niet van de grond. Rondom de genocideherdenking in april 2004 vonden er enkele infiltraties door ex-FAR/Interahamwe op Rwandees grondgebied plaats. De Rwandese regering wijst regelmatig met een beschuldigende vinger naar MONUC, de transitieregering in de DRC en de internationale gemeenschap in het algemeen, omdat deze te weinig zouden doen om het probleem van de ex-FAR/Interahamwe op te lossen.

Ondanks dat de Rwandese overheid ontkent dat zich Rwandese troepen zich op het grondgebied van de DRC bevinden, wordt Rwanda hiervan in verschillende rapporten van  zowel de VN als andere  organisaties beschuldigd.  Eveneens wordt in rapporten van mensenrechtenorganisaties het Rwandese leger in de DRC beschuldigt van mensenrechtenschendingen. Tevens wordt zij in verband gebracht met illegale exploitatie van natuurlijke rijkdommen (vooral coltan) en illegale wapenhandel.

De relatie  tussen Rwanda en Uganda kwam in het begin van deze eeuw  onder druk te staan vanwege tegenstrijdige belangen in de DRC. Dit leidde meermalen tot  gevechten tussen de legers van beide landen in de Congolese stad Kisangani. Sedertdien verslechterde de relatie tussen beide landen ook op andere fronten. Britse bemiddeling moest er in 2001 en 2002 aan te pas komen om  de betrekkingen  te verbeteren Sinds 2003 is de relatie weer in rustiger vaarwater terecht gekomen. Recentelijk (november) zijn er tussen beide landen plannen gemaakt gezamenlijke ‘joint border security operations’ uit te voeren.

Rwanda heeft thans met 39 vrouwelijke parlementsleden het hoogste percentage vrouwelijke parlementsleden ter wereld.

De situatie in de overvolle gevangenissen blijft deplorabel.

De grote armoede brengt met zich mee dat de sociaal-economische rechten van de Rwandese burger deels illusoir zijn. Honger, epidemieën, onvoldoende toegang tot gezondheidszorg, maken veel slachtoffers.

De nog onvolgroeide overheidsdiensten en het justitieel apparaat kunnen de rechten van de burgers nog onvoldoende waarborgen. Geweld tegen en discriminatie van vrouwen is endemisch. De media worden gekenmerkt door geringe onafhankelijkheid en zelfcensuur. Nu en dan worden represailles tegen journalisten genomen.

Een aantal Rwandese niet-gouvernementele mensenrechtenorganisaties leidt een moeizaam bestaan; zij kunnen binnen zekere grenzen hun werk verrichten, maar ontberen nog kennis en ervaring. De Nationale Mensenrechtencommissie wordt regelmatig bekritiseerd, onder meer vanwege late publicatie van mensenrechtenrapportages. Tevens bestaan twijfels over haar onafhankelijkheid.

Rwanda Tribunaal (zie ook de website van het tribunaal)

In november 1994 besloot de VN-Veiligheidsraad tot de oprichting van een Internationaal Rwanda Tribunaal (ICTR) voor de vervolging van personen die er van worden verdacht zich op het grondgebied van Rwanda dan wel van Rwandese buurlanden schuldig te hebben gemaakt aan genocide en andere ernstige schendingen van het internationale humanitaire recht. Het ICTR is gevestigd in Arusha (Tanzania). Met het Joegoslavië Tribunaal (ICTY) in Den Haag bestaan organieke banden. Zo zijn de leden van de Beroepskamer en de Openbare Aanklager van het ICTY in gelijke hoedanigheid aangewezen voor het ICTR. Aldus is Nederland, dat het Tribunaal vanaf de oprichting in ruime mate heeft ondersteund met (politie)personeel, transportmaterieel en bijdragen via het trustfonds van het ICTR, gedeeltelijk gastland.

Naar aanleiding van de beschuldigingen over en weer van ‘tegenwerking van de werkzaamheden van het ICTR door de Rwandese autoriteiten’ (door het ICTR) en ‘mismanagement, incompetentie en corruptie’ (door de Rwandese regering) droeg in december 2002 de VN Veiligheidsraad Rwanda op om ‘volledig samen te werken’ met het ICTR. In 2003 werd zowel een nieuwe hoofdaanklager als een nieuwe president aangesteld. Deze hebben een frisse wind doen waaien. Het ICTR heeft zich tot doel gesteld in 2010 zijn werkzaamheden af te ronden. Eind 2004 wordt de onderzoeksfase afgerond en mogen er geen nieuwe zaken meer worden toegevoegd. Medio 2004 hebben er onderhandelingen plaatsgevonden tussen het ICTR en Rwanda over de overheveling van zaken naar Rwanda daar reeds is voorzien dat niet alle zaken voor 2010 kunnen worden afgerond. Deze overdracht is conditioneel: Rwanda mag bijvoorbeeld niet de doodstraf toepassen op deze personen. Het blijft tot op heden onduidelijk of het ICTR zich ook zal wagen aan de berechting van oorlogsmisdaden begaan door het RPA (Rwandan Patriotic Army), het rebellenleger van Kagame dat in 1990 Rwanda binnenviel en in 1994 een einde maakte aan de genocide.